Λεονάρντο ντα Βίντσι

(Leonardo da Vinci, Βίντσι Φλωρεντίας 1452 – Πύργος του Κλου, Αμπουάζ 1519). Ιταλός ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, μηχανικός, ανατόμος, φυσιολόγος, βοτανολόγος, φυσικός, φιλόσοφος, μουσικός και λογοτέχνης. Νόθος γιος του συμβολαιογράφου Σερ Πιέρο ντα Βίντσι, ο Λ. θεωρείται από τις κορυφαίες προσωπικότητες και από τους πιο πολυπράγμονες ανθρώπους που αναδείχθηκαν στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η ζωή του μπορεί να υποδιαιρεθεί σε τέσσερις κύριες περιόδους: στη φλωρεντινή περίοδο (1452-82), στη λομβαρδική περίοδο (αρχές 1482 – τέλος 1499), στην περίοδο των περιπλανήσεων (1500-16) που περιλαμβάνει διάφορα ταξίδια στη Μάντοβα, στη Βενετία, στη Ρομάνια, στη Φλωρεντία (1501, 1503-6, 1508), στο Μιλάνο (1506-13) και στη Ρώμη (1513-16) και, τέλος, στη γαλλική περίοδο (1516-19). Το 1469 μαθήτευσε στη Φλωρεντία κοντά στον Βερόκιο, μαζί με τον Σάντρο Μποτιτσέλι, τον Λορέντσο ντι Κρέντι και τον Πιέτρο Περουτζίνο. Είναι βέβαιο ότι με τον Βερόκιο συνεργάστηκε στη Βάπτιση του Χριστού (πινακοθήκη Ουφίτσι, Φλωρεντία), ενώ εικάζεται η μεταξύ τους συνεργασία στην Κυρία με το μπουκέτο (Εθνικό Μουσείο, Φλωρεντία). Σε αυτή την πρώτη περίοδο ανήκει μια σειρά έργων, την αυθεντικότητα των οποίων αμφισβήτησε κατά καιρούς η καλλιτεχνική κριτική. Ένα από αυτά είναι ο Ευαγγελισμός της πινακοθήκης Ουφίτσι (1575;), το πρώτο μεγάλο έργο στο οποίο ο Λ. άρχισε να εφαρμόζει την περίφημη ατμοσφαιρική προοπτική, δηλαδή την απόδοση του βάθους του τοπίου με τους γαλάζιους τόνους που αποκτούν τα στοιχεία της φύσης όταν βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από τον παρατηρητή. Στο ίδιο έργο, το θαυμάσιο ανθισμένο έδαφος φανερώνει το πάθος του καλλιτέχνη για τη φυτολογία. Άλλα έργα αυτής της κατηγορίας είναι ο Ευαγγελισμός του Λούβρου, μικρότερος σε μέγεθος από τον προηγούμενο αλλά όμοιος στη σύνθεση, η Παναγία με το γαρίφαλο (Παλαιά Πινακοθήκη, Μόναχο), όπου διαφαίνεται η επιρροή της τεχνικής του Βερόκιο, η Παναγία με το άνθος ή Παναγία Μπενουά (Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη), έργο στο οποίο διακρίνεται ιδιαίτερα η αναζήτηση του πλασμού και των φωτοσκιάσεων, η προσωπογραφία της Τζινέβρα Μπέντσι (περ. 1480) που ανήκε άλλοτε στη συλλογή του πρίγκιπα του Λιχτενστάιν και το 1967 πωλήθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πολυάριθμα σχέδια καθώς και οι μελέτες του Λ. για τα έργα αυτά και για την Παναγία με τον γάτο (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο· μουσεία Οξφόρδης, Γουίντσορ κ.ά.). Το τελευταίο έργο της πρώτης φλωρεντινής περιόδου είναι η Προσκύνηση των Μάγων (πινακοθήκη Ουφίτσι) του 1481, παραγγελία των μοναχών της μονής του Σαν Ντονάτο ντέλι Σκοπέτι. Από το πολύπλοκο αυτό έργο υπάρχουν αρκετές σπουδές, τόσο του συνόλου όσο και των διαφόρων μορφών των ανθρώπων και των ζώων (περίφημο είναι το σχέδιο της πινακοθήκης Ουφίτσι για την προοπτική του βάθους). Στην Προσκύνηση, η αναζήτηση του σφουμάτο είναι περισσότερο καταφανής επειδή το έργο παρέμεινε ανολοκλήρωτο. Συγκρινόμενη με το γνωστό σχέδιο τοπίου της πινακοθήκης Ουφίτσι, πρώτο έργο του Λ. με χρονολογία 1473, η Προσκύνηση εμφανίζει τη διαφοροποίηση που έχει υποστεί η παλλόμενη γραμμή –εμπνευσμένη από τον Πολαϊόλο– και τη σχεδόν ολοκληρωτική αποσύνθεσή της από τις φωτοσκιάσεις, με τις οποίες αρχίζει μια καινούργια ζωγραφική διατύπωση. Ανολοκλήρωτος παρέμεινε και Ο άγιος Ιερώνυμος (Πινακοθήκη Βατικανού), που εικάζεται ότι ανήκει στην ίδια περίοδο. Το 1482 ο Λ. εγκαταστάθηκε στο Μιλάνο, στην υπηρεσία του Λουντοβίκο ιλ Μόρο (Σφόρτσα). Αξιοσημείωτο είναι ένα γράμμα του Λ. προς τον Λουντοβίκο, όπου ο ίδιος εκθέτει τις ικανότητές του στον τομέα του πολέμου και της τέχνης. Η περίοδος της Λομβαρδίας υπήρξε η πιο γόνιμη της ζωής του. Ασχολήθηκε με τις πιο ετερογενείς δραστηριότητες, όπως με μελέτες ύδρευσης, αμυντικών έργων και όπλων, γεωλογικές παρατηρήσεις, σπουδές γεωμετρίας, ανατομίας, βοτανικής, φυσικής κ.ά., ενώ ταυτόχρονα οργάνωνε τις γιορτές και τις θεατρικές παραστάσεις της Αυλής και δημιουργούσε στη ζωγραφική τα κυριότερα έργα του. Στην περίοδο αυτή ανήκουν η Παναγία των Βράχων (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι), που –σύμφωνα με ένα σωζόμενο έγγραφο– πρόκειται για έργο το οποίο είχε παραγγείλει το 1483 η αδελφότητα της Άμωμου Σύλληψης του Σαν Φραντσέσκο Γκράντε του Μιλάνου στον Λ. και στους αδελφούς Αμπρότζιο και Εβαντζελίστα ντε Πρέντις. Η κριτική έχει ασχοληθεί ευρύτατα με την ερμηνεία αυτού και άλλων τεκμηρίων σχετικών με την Παναγία των Βράχων, ένα δεύτερο αντίτυπο της οποίας εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Σήμερα το έργο του Λούβρου θεωρείται σχεδόν ομόφωνα το πρωτότυπο του Λ. (εκτελεσμένο ίσως το 1506), ενώ εκείνο του Λονδίνου θεωρείται έργο του Αμπρότζιο ντε Πρέντις. Με την Παναγία των Βράχων ο Λ. ολοκλήρωσε την εξέλιξη που σηματοδότησε η Προσκύνηση των Μάγων. Αντίθετα από το καθαρό και κρυστάλλινο φως του Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα, το φως του Λ. είναι παλμικό και τείνει να εκφράσει τις αδιόρατες διεισδύσεις των τόνων και της σκιάς των σωμάτων μέσα στην ατμόσφαιρα όπου είναι βυθισμένα. Αντίθετα από τις έρευνες του Τζορτζιόνε (παράλληλες, αλλά ίσως όχι ανεπηρέαστες από την τέχνη του Λ.), που δίνουν όλες τις λύσεις με το χρώμα, οι έρευνες του Λ. δίνουν τις λύσεις με τη φωτοσκίαση. Στην Παναγία των Βράχων έχουν αποκρυσταλλωθεί τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία της ζωγραφικής του Λ.: οι τονικές διαβαθμίσεις, το απαλό ημίφως, η ατμοσφαιρική προοπτική (που τονίζεται με το βραχώδες βάθος) και ο νατουραλισμός. Από το 1495 έως το 1497 εκτέλεσε την παραγγελία του Λουντοβίκο ιλ Μόρο, τον περίφημο Μυστικό Δείπνο, στην Τράπεζα της μονής της Σάντα Μαρία ντέλε Γκράτσιε. Στην τοιχογραφία αυτή κατόρθωσε να επιτύχει μια αριστοτεχνική ενότητα της ζωγραφικής απόδοσης του ατμοσφαιρικού βάθους με τις συνθετικές αναζητήσεις που είχαν σκοπό να τονίσουν την αντίθεση ανάμεσα στην ήρεμη στάση του Ιησού και στους ανήσυχους κυματισμούς των κινήσεων των αποστόλων. Η τοιχογραφία παρουσίαζε ήδη το 1568 αρκετές φθορές, όπως αναφέρει ο Βαζάρι. Στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο υπέστη σοβαρές ζημιές από την υγρασία και το 1952-54 υποβλήθηκε σε εργασίες στερέωσης του αρχικού χρώματος και καθαρισμού από τις διάφορες επιζωγραφίσεις ανά τους αιώνες. Σώζονται αρκετές σπουδές του Μυστικού Δείπνου (στο Λούβρο, στο Γουίντσορ, στη Βενετία) καθώς και σχέδια των μορφών, από τα ωραιότερα του Λ. Λίγο αργότερα ο Λ. άρχισε τη διακόσμηση του πύργου των Σφόρτσα φιλοτεχνώντας με τέμπερα μια αίθουσα (1498). Η επιζωγράφιση της οροφής που πραγματοποιήθηκε το 1901 αφαιρέθηκε κατά ένα μέρος στην αποκατάσταση του 1955 και ήρθαν στην επιφάνεια μερικά πρωτότυπα τμήματα. Στην περίοδο του Μιλάνου ανήκει ακόμα η Κυρία με την ερμίνα (Εθνικό Μουσείο, Κρακοβία), πιθανώς προσωπογραφία της Τσετσίλια Γκαλράνι, ευνοούμενης του Λουντοβίκο ιλ Μόρο. Στην ίδια περίοδο ανήκουν ακόμα και πολλά σημαντικά σχέδια για ένα μεγάλο έφιππο άγαλμα του Φραντσέσκο Σφόρτσα, για έναν Άγιο Γεώργιο με τον δράκοντα, για τη Λήδα με τον κύκνο κ.ά. Μετά την εκδίωξη του Λουντοβίκο ιλ Μόρο (1499) ο Λ. μετέβη στη Φλωρεντία και αργότερα στη Μάντοβα (1500), στην Αυλή της Ισαβέλλας ντ’ Έστε, όπου εκτέλεσε το προσχέδιο για μια προσωπογραφία της πριγκίπισσας (Λούβρο). Από εκεί ταξίδεψε στη Βενετία για να αναλάβει τις οχυρώσεις εναντίον των Τούρκων που απειλούσαν το Φρίουλι. Στη συνέχεια επέστρεψε στη Φλωρεντία (1501), όπου ο Φιλιπίνο Λίπι τού παραχώρησε την παραγγελία των μοναχών της Ανουντσιάτα για την Αγία Άννα, για την οποία ο Λ. εκτέλεσε τότε το πρώτο προσχέδιο (Βασιλική Ακαδημία, Λονδίνο). Την περίοδο 1502-3 βρέθηκε στη Ρομάνια με την εντολή της επίβλεψης των οχυρωματικών έργων των κρατών του Καίσαρα Βοργία. Από τον Μάρτιο του 1503 έως τον Απρίλιο του 1506 επέστρεψε στη Φλωρεντία για να φιλοτεχνήσει σε έναν τοίχο της αίθουσας του συμβουλίου του Παλάτσο Βέκιο τη Μάχη του Ανγκιάρι (1503-5), ενώ στον Μιχαήλ Άγγελο (23 ετών τότε) είχε ανατεθεί να ζωγραφίσει σε έναν άλλο τοίχο της ίδιας αίθουσας τη Μάχη της Κασίνα. Ωστόσο το έργο δεν ολοκληρώθηκε και από την περίφημη μάχη δεν απέμειναν παρά πολλές σπουδές και σχέδια (Γουίντσορ, Βενετία, Φλωρεντία, Βουδαπέστη), τα οποία αποδεικνύουν την εξαιρετική ικανότητα του Λ. στην απόδοση της κίνησης· στο Παρίσι (Μουσείο του Λούβρου) βρίσκεται ένα περίφημο αντίγραφο εκτελεσμένο από τον Ρούμπενς. Στην ίδια περίοδο ανήκει η προσωπογραφία της Τζοκόντα (Μουσείο του Λούβρου) την οποία ο Βεντούρι ταυτίζει με την Κονστάντσα ντ’ Αβάλος, αλλά οι περισσότεροι κριτικοί με τη Μόνα Λίζα, σύζυγο του τραπεζίτη Τζοκόντο. Στην προσωπογραφία της Τζοκόντα, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, ο Λ. κατάφερε να ενώσει τη μορφή με το τοπίο του βάθους, που με τον γεωλογικό του πλούτο –όπως ο μεταγενέστερος πίνακας της Αγίας Άννας (Μουσείο του Λούβρου)– αντανακλά τα ενδιαφέροντα και τις μελέτες του Λ. γύρω από τη διαμόρφωση των βράχων και των οροσειρών. Ενοχλημένος ίσως από το γεγονός ότι ένα άγαλμα του Δαβίδ που επρόκειτο να του παραγγείλει ο Πιερ Σοντερίνι ανατέθηκε τελικά στον Μιχαήλ Άγγελο, ο Λ. εγκατέλειψε πάλι το 1506 τη Φλωρεντία και ταξίδεψε στο Μιλάνο με σκοπό να ρυθμίσει και ορισμένα προσωπικά του ζητήματα (την αναγνώριση της ιδιοκτησίας ενός αμπελιού που του είχε δωρίσει το 1499 ο Λουντοβίκο ιλ Μόρο), αλλά και για να ολοκληρώσει την Παναγία των Βράχων. Εκεί επανέλαβε τις μελέτες για έναν έφιππο ανδριάντα του στρατάρχη Τριβούλτσιο (που είχε αρχίσει ίσως το 1499), ταφικό μνημείο το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ· ωστόσο, σώζονται πολλά σχέδιά του. Το 1507 ονομάστηκε από τον Λουδοβίκο IB’ «μόνιμος ζωγράφος και μηχανικός» με τακτικό μισθό και το ίδιο έτος φαίνεται ότι άρχισε τις μελέτες για τις εργασίες του ποταμού Άντα. Πιθανολογείται ότι με αυτή την ευκαιρία γνώρισε και τον Φραντσέσκο Μέλτσι, ο οποίος έκτοτε έγινε αχώριστος σύντροφός του. Το 1508 του παραχωρήθηκε η άδεια να επιστρέψει στη Φλωρεντία, όπου φιλοξενήθηκε από τον Πιέρο ντι Μπάτσιο Μαρτέλι και συγκέντρωσε τα πρώτα φυλλάδια των χειρογράφων που αποτέλεσαν αργότερα τον Codice Arundel. Ύστερα από επανειλημμένα ταξίδια στο Μιλάνο, κατά τα οποία ασχολήθηκε κυρίως με θέματα υδραυλικής, το 1513, όταν εξελέγη πάπας ο Λέων Γ’ (Μέδικος), πήγε στη Ρώμη όπου τέθηκε στην υπηρεσία του Τζουλιάνο των Μεδίκων, αδελφού του πάπα, και ήρθε σε επαφή με τον Μπραμάντε, τον Λούκα Πατσιόλι (μαθηματικό στο πανεπιστήμιο της Ρώμης), τον Τζουλιάνο ντα Σανγκάλο, τον Φρα Τζοκόντο και τον Ραφαήλ. Επιδόθηκε με ιδιαίτερο ζήλο σε μελέτες γεωμετρίας και γεωλογίας και συνέγραψε ένα μεγάλο μέρος του Κώδικα G, σημαντικής πηγής για την Πραγματεία για τη ζωγραφική. Ετοίμασε μελέτες αποξήρανσης των ελών του Πόντε και ερεύνησε την κίνηση του κυματισμού της θάλασσας στην Τσιβιταβέκια. Μετά το 1516 επέστρεψε στη Γαλλία, στον πύργο του Κλου, κοντά στην Αμπουάζ, στην υπηρεσία του Φραγκίσκου Α’, ο οποίος του έδωσε ετήσια επιχορήγηση 1.000 σκούδων και μισθοδότησε τους φίλους και θαυμαστές του, Μέλτσι και Σαλέ. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του (οπότε ήταν ημιπαράλυτος) φιλοτέχνησε –ίσως με τη βοήθεια μαθητών του– τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή και τον Βάκχο (Μουσείο του Λούβρου) και ολοκλήρωσε την Αγία Άννα με την Παναγία και το Βρέφος (Μουσείο του Λούβρου), που είχε αρχίσει στη Φλωρεντία το 1501, σε σχέδιο διαφορετικό από το αρχικό το οποίο βρίσκεται στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου. Ωστόσο, στα τελευταία του χρόνια έδειξε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τα μαθηματικά και την υδραυλική και ξεκίνησε να σχεδιάζει μετατροπές των κατοικιών (κατοικίες προκατασκευασμένες για νέα οικιστικά κέντρα). Σύμφωνα με την επιθυμία του ενταφιάστηκε στην Αμπουάζ, στην εκκλησία Σεν Φλοραντέν που καταστράφηκε το 1808. Τα πολύτιμα και πολυάριθμα φύλλα των σχεδίων, μελετών και χειρογράφων της εκτεταμένης δραστηριότητάς του διασκορπίστηκαν. Ύστερα από πολλές περιπέτειες ανασυντάχθηκαν κατά τρόπο διαφορετικό από τον αρχικό και βρίσκονται σε πολλούς κώδικες μεγάλων βιβλιοθηκών (βιβλιοθήκη Ινστιτούτου της Γαλλίας, Παρίσι· Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο· Αμβροσιανή βιβλιοθήκη, Μιλάνο· πύργος Σφόρτσα, Μιλάνο· Γουίντσορ κ.α.). Η επιστημονική δραστηριότητα του Λ. δεν είναι υποδεέστερη της καλλιτεχνικής. Στην πλούσια και πολυσύνθετη προσωπικότητά του η τέχνη και η επιστήμη αποτελούν μια εξαιρετική σύνθεση, και μόνο οι απαιτήσεις μιας συστηματικής κατάταξης εξαναγκάζουν τον διαχωρισμό των δύο αυτών όψεων της δραστηριότητας του Λ., ο οποίος είχε απόλυτη συνείδηση του εσωτερικού δεσμού τέχνης και επιστήμης. Όπως η επιστήμη αναζητεί κάτω από τη φαινομενική πολλαπλότητα τους γενικούς νόμους που κυβερνούν τη φύση, έτσι και η τέχνη δεν περιορίζεται στην επιφανειακή περιγραφή ή στην παθητική αντιγραφή της πραγματικότητας, αλλά προχωρεί στην ερμηνεία της εσωτερικής και ουσιώδους υπόστασής της. Ο Λ. μελέτησε τους περισσότερους επιστημονικούς κλάδους, από την ανατομία έως την οπτική, από τη μηχανική έως τη φυσιολογία, από την υδραυλική έως την τέχνη του πολέμου, από την αστρονομία έως τη βοτανολογία, από τη γεωλογία έως τη θεωρία της πτήσης. Επιπλέον, προσέγγισε τις επιστήμες χωρίς προκαταλήψεις, με μέθοδο έρευνας θεμελιωμένη στο πείραμα, ελεύθερος από δογματισμούς και από την παθητική παραδοχή της επίσημης επιστήμης, αν και δέχτηκε πολλές ιδέες της εποχής του. Το γεγονός ότι ο Λ. δεν συγκέντρωσε τις παρατηρήσεις του σε συστηματοποιημένα έργα αλλά τις άφησε διασκορπισμένες σε σημειώσεις διαφόρων εποχών –επειδή επανερχόταν συστηματικά ύστερα από μακρό χρονικό διάστημα στο ίδιο θέμα– καθώς και οι περιπέτειες των χειρογράφων του, καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι ανέφικτη, τη χρονολόγηση των μελετών του. Έτσι το έργο του εξετάζεται συνολικά, με στόχους τα κύρια θέματα με τα οποία ασχολήθηκε. Η φήμη του Λ. συνδέεται κυρίως με τη σπουδή των προβλημάτων της φυσικής, και ιδιαίτερα με την επινόηση πληθώρας μηχανημάτων. Από τις σημαντικότερες καινοτομίες του στο πεδίο της μηχανικής είναι η έννοια της κατεύθυνσης μιας δύναμης σε σχέση με έναν άξονα. Αντίθετα από τις αντιλήψεις του Αριστοτέλη και των σχολαστικών, υποστήριξε ότι ο αέρας δεν επιταχύνει αλλά επιβραδύνει την κίνηση ενός σώματος. Βασιζόμενος στην παρατήρηση αυτή και στα αποτελέσματα των συστηματικών μελετών του γύρω από τα προβλήματα της τριβής, έφτασε στο σημείο να θέσει την αρχή της αδράνειας (πρώτη αρχή της δυναμικής), χωρίς όμως να εξαντλήσει τις συνέπειές της. Προσκολλημένος σε αριστοτελικές ιδέες, θεώρησε ότι η δύναμη ήταν η αιτία της κίνησης ενός σώματος αλλά όχι και της επιτάχυνσής του (δεύτερη αρχή της δυναμικής). Προηγήθηκε όμως κατά δύο αιώνες στην κατανόηση της αρχής της αντίδρασης, που μόνο ο Νεύτων διατύπωσε αναλυτικά. Άλλες σημαντικές εργασίες του Λ. στο πεδίο της μηχανικής υπήρξαν η έρευνα του κέντρου βάρους ενός σώματος και η διατύπωση του θεωρήματος ότι ένα σώμα βρίσκεται σε σταθερή ισορροπία όταν ο κάθετος άξονας που περνά από το κέντρο βάρος του καταλήγει μέσα στον χώρο της βάσης που το στηρίζει. Στο πεδίο της οπτικής, η πιο πρωτότυπη συμβολή του –κατά το μεγαλύτερο μέρος οι ιδέες του επαναλαμβάνουν εργασίες μεσαιωνικών ερευνητών– ήταν ότι ταύτισε τη λειτουργία του ματιού με τη λειτουργία του σκοτεινού θαλάμου, περιγράφοντας τον τρόπο κατά τον οποίο οι εικόνες εντυπώνονται στον αμφιβληστροειδή χιτώνα, με συνέπεια να επιδοθεί σε μελέτες φωτομετρίας. Πολύ σημαντική ήταν η συμβολή του Λ. στην επίλυση υδραυλικών προβλημάτων τόσο στην Ιταλία όσο και στη Γαλλία, αν και είναι δύσκολο σήμερα να του αποδοθεί κάποιο συγκεκριμένο έργο, εκτός από την αποξήρανση των ελών του Πόντε. Οι μελέτες του γύρω από το θέμα αυτό συγκεντρώθηκαν από τον Λουίτζι Αρκονάτι –δυστυχώς όχι χωρίς αλλοιώσεις– στην Πραγματεία για την κίνηση και μέτρηση του νερού. Επίσης, είναι σχεδόν ανέφικτο να προσδιοριστεί ποιες από τις πολυάριθμες μηχανές που σχεδίασε υπήρχαν ήδη στην εποχή του και ποιες ήταν καινούργια επινοήματα, όπως είναι εξίσου δύσκολο να διαπιστωθεί ποιες βελτιώσεις επέφερε στις ήδη υπάρχουσες. Από τη φήμη του ως ικανού μηχανικού συμπεραίνεται ότι η συμβολή του σε αυτό τον τομέα ήταν σημαντική, όπως εξάλλου και στον τομέα της επινόησης και της κατασκευής πολεμικών μηχανών και οχυρωματικών έργων. Ιδιαίτερη ομάδα αποτελούν οι έρευνές του γύρω από τα προβλήματα πτήσης, η σημαντικότητα των οποίων έγινε αντιληπτή τον 20ό αι. Στις μελέτες αυτές συνυπάρχει η σκέψη του φυσικού επιστήμονα, που ερμηνεύει ορθά την ισορροπία των πουλιών αποδίδοντάς την στην ώθηση του αέρα και καθορίζει ακριβώς τα σημεία εφαρμογής των δυνάμεων, η παρατηρητικότητα του ανατόμου, που αντλεί διδάγματα από την κινητική διαμόρφωση των πουλιών, καθώς και η επινοητικότητα του κατασκευαστή μηχανών, που είναι ικανός να σχεδιάζει ανεμόπτερα, αλεξίπτωτα, ελικόπτερα. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Λ., γνωρίζοντας ότι η ανθρώπινη κινητική δύναμη δεν θα ήταν ποτέ ικανή να ανυψώσει μια πτητική μηχανή, προσανατολίστηκε στην έρευνα της εναέριας ισορροπίας, η οποία εκμεταλλεύεται τα ρεύματα του αέρα. Αξιόλογες ήταν οι παρατηρήσεις του Λ. και στον τομέα των μαθηματικών, ειδικότερα σε προβλήματα γεωμετρίας. Στην άλγεβρα οι γνώσεις του ήταν περιορισμένες, γεγονός που ίσως επέδρασε αρνητικά στην ευρύτερη επιστημονική επεξεργασία πολλών σημαντικών ανακαλύψεών του. Μολονότι ο ίδιος αναγνώριζε τη σημασία των υπολογισμών και της μαθηματικής προσέγγισης των προβλημάτων της φυσικής, οι μαθηματικές γνώσεις της εποχής του ήταν τόσο περιορισμένες ώστε αδυνατούσε να τις χρησιμοποιήσει για να στηρίξει τις απόψεις του. Οι ευφυείς παρατηρήσεις του για την ανθρώπινη ανατομία, οι σχετικές σημειώσεις του και τα άρτια σχέδια μαρτυρούν την ελεύθερη κρίση του και τη σημασία που απέδιδε στην άμεση παρατήρηση των φαινομένων. Εκτός από νεκροψίες ανθρώπων, διενεργούσε και νεκροψίες ζώων, κρατούσε σημειώσεις συγκριτικής ανατομίας και παρακολουθούσε την εξέλιξη των οργανισμών με μελέτες εμβρυολογίας. Πέρα από τη μορφολογική μελέτη των οργάνων, προχωρούσε στην έρευνα της φυσιολογίας τους και προσπαθούσε να ερμηνεύσει τον τρόπο λειτουργίας τους. Παρομοίαζε τα ανθρώπινα οστά με μοχλούς και περιέγραψε τις κινήσεις του ανθρώπινου σώματος με μηχανική ορολογία, ενώ τα συμπεράσματά του για την κυκλοφορία του αίματος, τους νευρικούς ερεθισμούς και τη μετάδοσή τους, την αναπνοή, συνδέονται με τις γενικά αποδεκτές πεποιθήσεις της εποχής του. Αναφορικά με την ανατομική μελέτη του ματιού, ο Λ. έβραζε το όργανο της όρασης μέσα σε ασπράδι αβγού, το οποίο πήζοντας σχημάτιζε με αυτό ένα ενιαίο στερεό σώμα, το οποίο μπορούσε εύκολα να τμηθεί. Η μέθοδος αυτή, που ονομάστηκε μέθοδος εγκλεισμού, χρησιμοποιείται σήμερα για τα ανατομικά παρασκευάσματα, με τη διαφορά ότι το ασπράδι του αβγού έχει αντικατασταθεί με παραφίνη. Πολύ ενδιαφέρουσες είναι επίσης οι βοτανολογικές παρατηρήσεις του, τις οποίες μαρτυρούν τα σχέδια φυτών που αποκαλύπτουν ακριβή και άμεση γνώση. Ο Λ. παρατήρησε πρώτος τη χαρακτηριστική διάταξη των φύλλων, την απορροφητικότητά τους, αντιλήφθηκε τη σημασία των δακτυλίων των κορμών και τη λειτουργία της λέμφου των φυτών. Στον τομέα της γεωλογίας και της κοσμογραφίας οι αντιλήψεις του συνέπιπταν γενικά με τις αντιλήψεις της εποχής, γεγονός που δεν τον εμπόδισε να ερμηνεύσει αμερόληπτα ορισμένα πολύ σημαντικά γεγονότα. Υποστήριξε, αντίθετα από τις απόψεις των αρχαίων και τη βιβλική αφήγηση του κατακλυσμού, ότι τα όστρακα που βρίσκονται στη Γη, σε τόπους απομακρυσμένους από τη θάλασσα και συχνά σε αρκετό ύψος, ανήκουν σε θαλάσσιους οργανισμούς που έζησαν όταν οι περιοχές αυτές βρίσκονταν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Προέβη σε ορθές παρατηρήσεις για τη διαβρωτική δύναμη του νερού, παρά το γεγονός ότι οδηγήθηκε σε υπερβολή υποστηρίζοντας ότι αυτή στάθηκε η μόνη αιτία της μεταμόρφωσης της επιφάνειας της Γης. Αυτή η περιληπτική μνεία του επιστημονικού έργου του Λ. αποδεικνύει την εξαιρετική ευρύτητα του πνεύματός του και ταυτόχρονα θέτει το πρόβλημα της επίδρασης που αυτό το έργο είχε στην ανάπτυξη της επιστήμης. Αν και οι μελέτες του δημοσιεύτηκαν έπειτα από μεγάλο χρονικό διάστημα από τον θάνατό του και δεν άσκησαν την ανάλογη επίδραση, υπάρχουν ωστόσο αρκετοί λόγοι που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι επηρέασαν τη μεταγενέστερη ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής. Εικάζεται ότι αυτές οι επιδράσεις ξεκίνησαν όταν ο ίδιος βρισκόταν ακόμα εν ζωή και ερχόταν σε επαφή με άλλους ερευνητές στα διάφορα ταξίδια του, αλλά και μετά τον θάνατο του μαθητή και κληρονόμου του, Φραντσέσκο Μέλτσι, όταν οι σημειώσεις του διασκορπίστηκαν. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την αποσπασματική μορφή και τη σκοτεινότητα των σημειώσεών του, εμπόδισαν κατά τους περασμένους αιώνες την κατάλληλη αξιοποίησή τους. Στραμμένη στις πιο τολμηρές κατακτήσεις της τέχνης και της επιστήμης, της σκέψης και της δράσης, η γιγαντιαία φυσιογνωμία του Λεονάρντο ντα Βίντσι συγκεντρώνει, με την ευρύτητα και την πολλαπλότητα των πνευματικών ενδιαφερόντων, όλα τα ιδεώδη της Αναγέννησης. Σπουδή για τον «Μυστικό Δείπνο» του Λεονάρντο ντα Βίντσι (Πινακοθήκη της Ακαδημίας, Βενετία). Σχέδιο του Λεονάρντο ντα Βίντσι για την «Προσκύνηση των Μάγων» (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). Σπουδή του Λεονάρντο ντα Βίντσι για το μνημείο του Φραντσέσκο Σφόρτσα (Βασιλική Συλλογή Γουίντσορ). Τμήμα της περίφημης τοιχογραφίας του «Μυστικού Δείπνου» του Λεονάρντο ντα Βίντσι (Σάντα Μαρία ντέλε Γκράτσιε, Μιλάνο). «Η Παναγία των Βράχων», ένας από τους ωραιότερους πίνακες του Λεονάρντο ντα Βίντσι (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). Σχέδιο μελέτης της ισορροπίας σωμάτων τοποθετημένων σε κεκλιμένα επίπεδα, ένα από τα πιο τελειοποιημένα του Λεονάρντο ντα Βίντσι. «Η Τζοκόντα», το περίφημο έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, που άσκησε τόσο βαθιά γοητεία όσο κανένα άλλο έργο τέχνης· το μυστήριο της ταυτότητας της γυναικείας μορφής και το αινιγματικό της χαμόγελο έχουν προκαλέσει άπειρες εικασίες και έχουν κεντρίσει τη φαντασία των καλλιτεχνών (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι έχει αφήσει άπειρα φύλλα σχεδίων. Στη φωτογραφία, κάτοψη και σχέδιο εκκλησίας (Ινστιτούτο της Γαλλίας, Παρίσι). Η επινόηση πολεμικών μηχανών και οι έρευνες γύρω από τη δυνατότητα της πτήσης του ανθρώπου κατέχουν σημαντική θέση στην επιστημονική δραστηριότητα του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Στη φωτογραφία, σχέδια πυροβόλου και πολυβόλου με πολλαπλές κάννες. Σχέδιο διατρητού μηχανήματος, έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Σχέδιο μηχανής για την ανύψωση και τη μεταφορά του υλικού της εκσκαφής κατά την κατασκευή μιας διώρυγας (ίσως της διώρυγας Φλωρεντίας – θάλασσας, που μελετήθηκε στην εποχή του Λεονάρντο, αλλά δεν πραγματοποιήθηκε). Τμήμα μηχανισμού για ανθρώπινη πτήση με κινούμενα φτερά και μοχλό, σε σχέδιο του Λεονάρντο.